Tineke Abma: ‘Het grootste geluk: als je mag zijn wie je bent’

Hoogleraar Tineke Abma doet geen onderzoek náár senioren maar mét senioren, onder meer naar de kunst van erbij horen. ‘Als je voelt: ik mag zijn wie ik ben, dan is dat het grootste geluk dat je kan ervaren. Als je je moet aanpassen, moet je eigenlijk iets wegmaken van jezelf.’

Hoogleraar en onderzoeker Tineke Abma is haar hele carrière gefascineerd door de fundamentele behoefte en het verlangen van mensen om ergens bij te horen. Om zich gezien en gehoord te voelen. Abma: ‘Dat verlangen kan ervoor zorgen dat u zich gaat aanpassen aan wat u denkt dat nodig is om geaccepteerd te worden. Maar dan geeft u een deel op van wat u uniek maakt. En dan voelt u dat u er niet écht mag zijn.’

Of u zichzelf kunt zijn hangt af van de omgeving en de omstandigheden waarin u zich bevindt. Dat noemt Abma de context. ‘Die context is gedurende ons leven steeds in verandering, soms op persoonlijk vlak en soms in de maatschappelijke dynamiek. Dat vraagt steeds opnieuw om aanpassings­ vermogen. Denk aan een vrouw die haar hele leven geheimhoudt dat ze lesbisch is, uit angst om niet geaccepteerd te worden door de omgeving. Of een man die uit alle macht probeert te verbergen dat hij laag­ geletterd is, bang om zijn baan te verliezen. Deze mensen kunnen niet optimaal floreren. Jaren later verandert die context en kunnen ze hier alsnog open over zijn. Ze voelen zich bevrijd.’

Het gebeurt volgens Abma natuurlijk ook dat de context negatief verandert. ‘Denk aan een ouder echtpaar dat altijd met plezier in een wijk heeft gewoond, maar zich daar de laatste jaren niet meer thuis voelt en uiteindelijk besluit ergens anders te gaan wonen. Of aan alle mensen die naar een verpleeghuis gaan en bijna al hun persoonlijke spullen moeten wegdoen. Ze moeten mee in het ritme van de zorginstelling en hun eigen gebruiken, en daarmee een stuk van zichzelf, loslaten. Dat kan een rouwproces zijn, ook voor de familie.’

Dat rouwproces is inherent aan ouder worden, al krijgt de een er vroeger mee te maken dan de ander. De wetenschapper zag dit recent bij haar eigen ouders.
Abma: ‘Mijn ouders zijn allebei 84 en gaan al hun hele leven ieder jaar naar Vlieland op vakantie: hun droomplek. Mijn vader heeft dementie en daardoor ging het vorig jaar heel moeizaam. Mijn broer heeft ze moeten brengen en mijn vader was daar flink in de war. Dit jaar vroeg mijn moeder zich af: is het nog wel een goed idee?

Dat was moeilijk, het voelde voor haar alsof ze een stukje van zichzelf moest opgeven. Ik heb daar lang met haar over gepraat. Toen ik vroeg wat ze het liefste wilde, kwam er een aantal dingen naar boven. Dat er natuur is, dat papa net als altijd twee keer naar de dagopvang kan en dat ze er zelfstandig heen kunnen gaan. Toen we die drie waarden te pakken hadden, konden we iets in de buurt gaan zoeken wat hieraan voldeed. Met hun nieuwe plek zijn ze helemaal gelukkig.

Door mee te denken over wat voor iemand belangrijke waarden zijn, past de oplossing bij wie iemand is. Dan voelt iemand: ik mag nog steeds zijn wie ik ben, ook al kan ik niet meer alles wat ik vroeger kon. Ik ben ervan overtuigd dat zorgprofessionals ook op deze manier te werk kunnen gaan. Het kost wel meer tijd en je moet je eigen waarden parkeren, oordeelvrij naar iemand luisteren. Anders werkt het niet. En natuurlijk blijft het moeilijk, mijn ouders zijn ook verdrietig dat Vlieland niet meer lukt. Maar ze hebben wel een alternatief gevonden dat toch bij hun waarden en identiteit past.’

Dat Tineke Abma professor zou worden, was niet meteen beklonken. ‘Zelf wilde ik altijd naar de kunstacademie. Maar dat was een onzeker bestaan en mijn ouders en sociale omgeving hebben mij onbewust in de richting van verpleegkunde gestuurd. Tijdens mijn studie werd ik verliefd op het leren, ik voelde me als een vis in het water. En daar ben ik nooit meer mee gestopt.’

Op de universiteit begon ook haar fascinatie voor het fenomeen van ergens bij willen horen en hoever men gaat om dat te bereiken. ‘Ik kwam als onderzoeker in een mannen­ bolwerk terecht. Ze zeiden tegen me: “Je hebt twee problemen. Je bent vrouw én je denkt onconventioneel.” Dat vond ik heel confronterend. Dat ik
vrouw ben kon en wilde ik niet veranderen. Waarom zou ik als vrouw niet kunnen meetellen in de wetenschap? En ik dacht: dit is toch hét domein waar je vrij kunt denken en experimenteren? Maar als je wilde ideeën hebt, is dat lastig. Het moet passen in de heersende manier van denken om geaccepteerd te worden. Daar worstelde ik mee. Aan de ene kant wilde ik er graag bij horen en meetellen. Ik voelde me af en toe echt buitengesloten en dat was een naar gevoel. En aan de andere kant wilde ik vernieuwende dingen doen. Die spanning zie ik bij allerlei mensen om mij heen ook en dat fascineert mij. Hoe laveer je daartussen? Hoeveel van jezelf geef je op en hoeveel durf heb je om stoutmoedig te zijn?’

Abma is inmiddels dertig jaar werkzaam als onderzoeker en ze werkt met veel verschillende groepen mensen, waarvan de laatste jaren vooral met senioren. Haar methode heet participatief actieonderzoek: niet óver mensen, maar mét mensen. ‘Samen met senioren bedenken we waar we onderzoek naar doen. Wat is voor de mensen zelf belangrijk? Dat is nog heel nieuw. Het doel van onderzoek is meestal meten en beschrijven. Bij ons is het doel transformatie. Ik wil dat mensen samen veranderingen kunnen doorvoeren die zij belangrijk vinden in hun leven en hun werk. Persoonlijk en ook collectief.’

Sinds een aantal jaar is ze op het spoor gekomen van kunst als middel tot transformatie. ‘Kunst en cultuur worden nog steeds gezien als iets elitairs: voor hoogopgeleide en rijke mensen. Maar als we het laagdrempelig maken, kan het veel waarde toevoegen aan het leven van senioren. Kunst en cultuur zijn een geweldige manier om mensen hun identiteit terug te geven. Een mooi voorbeeld dat dit laat zien, is een Amsterdamse dansgroep met migranten­ vrouwen op leeftijd.

Zij vertelden mij dat ze minder pijn hebben bij het bewegen sinds ze hiermee begonnen zijn. Ze ervaren minder stress en meer ontspanning. Iemand legde uit: “Die gracieuze beweging die ik leer te maken in zo’n dansgroep kan ik ook toepassen bij het opstaan uit mijn stoel.” Dat brengt zoveel meer dan die functionele beweging die u bijvoorbeeld bij een fysiotherapeut zou leren maken. Daar bent u patiënt, bij het dansen bent u danseres.

Het gevaar is dat mensen hun lichaam door ziekte of beperkingen gaan zien als een vijand die steeds minder doet wat zij willen. Voor deze vrouwen was dans de magische sleutel: daardoor ontdekten zij dat ze meer konden dan ze dachten. Eén vrouw durfde al lange tijd geen dingen op de grond te doen, want dat associeerde ze met vallen. Door het dansen, waarbij er ook oefeningen op de grond waren, durfde ze dat weer.’

Het werkt volgens Abma ook nog door op een andere manier. ‘Een oudere deelnemer uit een theatergroep vertelde dat ze tijdens corona niet gezamenlijk konden repeteren. Toen heeft de theatermaakster per individu filmopnames gemaakt. Ze vertelde trots aan haar kleinzoon dat ze acteur was in een film. Dat is toch een veel leuker gesprek dan over alle pijntjes en alle kennissen die ziek zijn geworden? Door kunst en cultuur worden de gesprekken rijker.’
Er valt Abma nog iets anders op als ze verpleeghuizen bezoekt die iets met kunst en cultuur doen. ‘Soms zijn bewoners nauwelijks aanwezig en apathisch, maar leven helemaal op als ze muziek horen of een bepaald voorwerp zien. Dat is ook voor medewerkers bijzonder om mee te maken. Ze zien een andere kant van een bewoner, die wordt weer mens. En ze zijn zelf ook weer wat meer mens, in plaats van alleen verzorger. De eigenheid van mensen kan weer floreren. Er ontstaat ander contact: er wordt gelachen, gek gedaan, soms een traantje weggepinkt, een arm om iemand heen geslagen. Dat is wat kunst en cultuur ook kunnen doen.’

Hoe kijkt Tineke Abma zelf aan tegen ouder worden? ‘Gezondheid is hartstikke fijn en belangrijk. Daarnaast moet ik iets hebben om mijn bed voor uit te komen. Dan heeft het leven zin. En verbondenheid met mensen is essentieel. Ik merk dat ik het lastig vind om mijn eigen ouderdom te omarmen. Ik ga regelmatig over mijn eigen grens heen en moet leren accepteren dat ik niet meer zo lang kan doorwerken als ik altijd deed. Of dat ik langere hersteltijd nodig heb. Dat is wel even wennen!

Het leven is op dit moment voor mij heel rijk. Ik heb de allerleukste baan die ik kan bedenken met heel leuke mensen. Ik kan continu leren en ontwikkelen, daar ben ik nog steeds verliefd op. En ik heb mensen om mij heen die mij uitdagen en die meegaan in dat leerproces. Mijn gezin zit nu ook in een grote verandering. De kinderen hebben steeds meer hun eigen leven, waardoor we thuis opeens weer vaker met ons tweeën zijn. Overal zit beweging in en ik hou daarvan.’

Beeld Stef Prins