Ouderen zijn niet allemaal hetzelfde

Meer dan één op de drie senioren is weleens slachtoffer geweest van seniorisme: stereotypen, vooroordelen en discriminatie op grond van ouderdom. Met alle gevolgen van dien, want seniorisme heeft grote invloed op de lichamelijke en mentale gezondheid. De oplossing? Het begint bij bewustwording.

Met verkleinwoorden iets uitgelegd krijgen, niet serieus genomen worden of op voor­hand al geweigerd of benadeeld worden. Een boodschappentas wordt overgepakt voordat iemand zelf kan zeggen of dat wel nodig is. Of denken dat ouderen geen kennis hebben van digitale zaken. Er zijn vele vormen van seniorisme: stereotypen, vooroordelen en discriminatie op grond van leeftijd in relatie tot anderen én ons (toekomstige) zelf. Het zijn op- en misvattingen waaraan we van jongs af aan worden blootgesteld en waardoor we negatief naar ouder worden kijken. Lotte Brinkhof deed onderzoek aan de Universiteit van Amsterdam naar dit probleem: ‘Er zijn grofweg drie niveaus van seniorisme te omschrijven. Het komt voor bij interacties tussen mensen. Iemand wordt door zijn leeftijd niet serieus genomen of er wordt zonder voorkennis aangenomen dat iemand fysiek of mentaal niet in staat is om iets te kunnen. Een andere vorm is op individueel niveau. U denkt bijvoorbeeld zelf dat u te oud bent om iets nieuws te leren. Daarnaast vindt het veel plaats op institutioneel niveau binnen organisaties en bedrijven.’

Seniorisme komt volgens Brinkhof veel­vuldig voor op de arbeidsmarkt. Hoewel discriminatie op grond van leeftijd niet mag, is het in de praktijk voor 55-plussers lastiger om een baan te vinden. ‘Mensen krijgen te horen dat ze niet geschikt zijn voor de functie omdat ze niet efficiënt of snel genoeg werken. Er wordt aangenomen dat mensen boven een bepaalde leeftijd incapabel zijn voor bepaalde functies. Terwijl iemand die wat ouder is juist veel positieve dingen meebrengt, zoals ervaring en kennis. Het is lastig in kaart te brengen hoe vaak seniorisme op de arbeidsmarkt voorkomt, want discriminatie mag niet en niemand zal het toegeven. Daarnaast – en dat geldt voor seniorisme in het algemeen – zijn veel mensen zich er helemaal niet bewust van. Het gebeurt onbewust op basis van een voorgevoel of aanname. Daarbij wordt volledig voorbijgegaan aan het feit dat mensen heel verschillend zijn. Iedereen wordt op een andere manier oud. Toch wordt er erg in hokjes gedacht.’

Brinkhof ziet in haar onderzoek dat seniorisme grote gevolgen kan hebben voor de fysieke en mentale gezondheid. ‘Steeds meer onderzoeken laten zien dat mensen die seniorisme ervaren vaker te maken krijgen met bijvoorbeeld angst, verminderde kwaliteit van leven of depressie. Ook zijn deze mensen vaak een­zaam of leven ze in een sociaal isolement. Seniorisme kan ook cognitieve achteruit­gang versnellen of het herstel van ziekte belemmeren.’ Dat komt volgens Brinkhof doordat het ervaren van seniorisme daadwerkelijk iets doet met hoe u zelf naar ouder worden kijkt. De vooroordelen en stereotypen worden ongemerkt deel van uw eigen denken, waardoor u uw gedrag hierop onbewust aanpast. ‘Het wordt ook wel een selffulfilling prophecy genoemd: u gaat u gedragen naar de opvattingen die in de samenleving bestaan. Wie ouderdom bijvoorbeeld associeert met eenzaamheid, heeft verhoogde kans later zelf eenzaam te worden.’   

In Nederland is seniorisme verergerd tijdens de coronapandemie. De overheid nam strenge maatregelen om het virus in te dammen en de oudere generatie te beschermen. Brinkhof: ‘De covidmaatregelen hebben het hokjesdenken over ouderen in onze maatschappij enorm vergroot. Er werd geadviseerd niet meer op bezoek te gaan bij opa en oma, en er moesten speciale winkeltijden voor ouderen komen. Door dit beleid is ook het beeld over ouderen in negatieve zin veranderd. Jongeren hadden het idee: de ouderen zijn degenen waardoor ik nu mijn leven niet normaal kan leiden.’ Volgens Lotte Brinkhof heeft dat alles te maken met hoe er over ouderen werd gepraat. ‘Ze werden als groep buiten de rest gezet. Dat heeft een enorm effect op de waarden van een individu. Eigenwaarde en autonomie zijn belangrijke waarden in het leven, zeker bij het ouder worden.’ Praten over ouderen, in plaats van mét ouderen, gebeurt niet alleen tijdens de coronapandemie. In de huidige maat­schappij gebeurt het ook te vaak. ‘Als een oudere een volwassen kind meeneemt naar een afspraak in het ziekenhuis, bijvoorbeeld. Dan wordt er tegen het kind gepraat, terwijl er nóg iemand zit die het net zo goed begrijpt en over wie het gaat.’

Seniorisme is dus een probleem. Maar hoe komen we ervan af? Dat begint bij bewust­wording van het concept seniorisme én van de consequenties. Brinkhof: ‘Veel mensen zijn zich niet bewust van seniorisme en het feit dat hierdoor onbewust hun eigen gedachten worden beïnvloed. Het is voor iedereen belangrijk om meer inzicht te krijgen in wat seniorisme is en wat het doet. En hoe u daar op eenbewuste manier mee kunt omgaan. Wilt u bijvoorbeeld met de auto gaan omdat u twijfelt of u nog wel op de fiets kunt, ga dan bewust bij uzelf na: is dat gegrond? Ga ik met de auto omdat andere mensen om mij heen zeggen dat het verstandiger is of twijfel ik zelf of ik het fysiek nog wel kan? Maak zelf bewust bepaalde keuzes en laat u niet leiden door anderen.’ Het is daarnaast belangrijk om erover te praten. ‘Als u zelf een vorm van seniorisme ervaart, dan hoeft u echt niet direct in de aanval te gaan. Ga open het gesprek aan. Iemand doet het waarschijnlijk niet bewust of expres. Maar houd een spiegel voor, leg uit hoe het op u overkomt en waarom het niet gegrond is.’

Er ligt ook een taak voor de jongere generaties. ‘Hen wil ik meegeven om meer naar het individu te kijken. Laat de leeftijd buiten beschouwing, maar kijk naar wat een individu wel of niet kan. Behandel senioren in het gesprek net zoals niet-senioren. Ik ben ervan overtuigd datiedereen zich weleens schuldig heeft gemaakt aan seniorisme. Het is niet iets waarvoor we ons moeten schamen, maar het is wel een kwestie van signaleren en elkaar erop aanspreken. Maak duidelijk dat wat er gezegd wordt, best grote gevolgen kan hebben. We krijgen er uiteindelijk allemaal mee te maken. Iedereen wordt ouder. U heeft er zelf ook baat bij als uw kijk op de toekomst positiever is.’

Beeld: Michel ter Wolbeek