‘Maak tijd om van dingen te genieten’

Een monoloog van negentig minuten over een man met dementie uit je hoofd leren; acteur Gijs Scholten van Aschat kan het op zijn 65e nog steeds, en hoe. Al zijn hele (omvangrijke) carrière verdiept de toneelspeler zich in het werk van Shakespeare, een schrijver met opvallende opvattingen over ouder worden. Hij spreekt met ONS over dementie, relevant blijven en rollen die worden omgedraaid.

Flitsen, flarden, spinsels. Het maalt maar door, van dit naar dat. Het ene over het andere heen. Zogenaamd in gedachten denk je in feite niets. Maar hoe die struik heet, dat weet ik opeens niet meer. Dit is een fragment uit het toneelstuk Cliënt E. Busken, naar het gelijknamige boek van Jeroen Brouwers. Als we Gijs Scholten van Aschat spreken is hij net met deze voorstelling in de theaters teruggekeerd. Hij speelt daarin een man die tegen zijn wil is opgenomen in een verpleeginstelling vanwege dementie. De voorstelling laat de onmacht zien van mensen die niet goed meer kunnencommuniceren, maar nog wel goed kunnen denken. Scholten van Aschat: “Het is beang­stigend dat het je kan overkomen. Dat gevoel bekruipt me niet eens zozeer tijdens het spelen; dan ben ik aan het werk en heb ik een sterke focus. Maar het zijn de reacties van het publiek die me treffen. Vorige week kwam er na afloop een oude bekende naar me toe, ik had hem lang niet gezien. Hij feliciteerde me met de voorstelling en we raakten in gesprek. Hij vertelde dat hij zelf beginnende dementie heeft. Ik schrok. Ik had niets aan hem gemerkt. Tot ik vroeg naar zijn leeftijd. Het bleef stil, hij wist het niet. Ik realiseerde me dat dit het is; niet meer weten hoe oud je bent. Bij het afscheid omhelsden we elkaar en hij schoot vol. Toen werd hij opgepikt door zijn twee zoons en ik zag ze met z’n drieën weglopen. Het raakte me diep.”

Zijn vader kreeg op zijn tachtigste dementie, dus de acteur maakte van dichtbij mee wat deze nare ziekte met een mens doet. “Ik krijg zo veel reacties op dit stuk. Wie maakt dit tegenwoordig niet mee? Het overkomt je opa, oma, vader, moeder, buurvrouw. De kans dat het jezelf treft, wordt ook groter nu we allemaal steeds ouder worden. Je moet tenslotte ergens aan doodgaan.” Zelf houdt de acteur zich vast aan de gedachte dat hij nu 65 is en nog behoorlijk goed teksten uit zijn hoofd kan leren. Het bewijs: in Cliënt E. Busken heeft hij bijna negentig minuten aan tekst. “Mijn arts zegt dat ik daar vooral mee door moet gaan. Het is als een spier die

je blijft trainen. Het kost me op deze leeftijd wel meer tijd om de tekst te leren, maar het resultaat is hetzelfde. Vergelijk het met hardlopen: ik kan niet meer zo hard, maar ik loop nog wel.” Scholten van Aschat beseft goed dat hij, door die ‘spier’ te trainen, niet minder kans heeft om dementie te krijgen. “Maar als je eenmaal dementie hebt, kun je sowieso geen teksten meer uit je hoofd leren. Dat heb ik helaas onder oudere collega’s zien gebeuren. Dat is vreselijk. Enerzijds probeer ik me er wel op voor te bereiden en praktische zaken alvast goed te regelen.

Ik wil mijn kinderen niet opzadelen met dingen opruimen of uitzoeken. Maar verder ben ik erg van ‘pluk de dag’. Wie dan leeft, die dan zorgt. Dat past ook meer bij mijn karakter. Die twee kanten strijden om voorrang.”

De ‘gebeeldhouwde tekst vol prachtige fabel­woorden’ uit Cliënt E. Busken doet Scholten van Aschat denken aan het werk van William Shakespeare. In zijn carrière bestudeerde en vertolkte de acteur vele rollen uit het oeuvre van de beroemde toneelschrijver uit de zestiende eeuw. Denk aan Othello, Hamlet, Richard III en King Lear. Volgens de acteur zijn veel thema’s ruim vierhonderd jaar later nog steeds actueel. “Ik lees Shakespeare nu heel anders dan toen ik twintig was. Vroeger betrok ik rollen op mezelf, maar in deze levensfase betrek ik ze veel meer op de maat­schappij. Zo viel mij een monoloog op uit Hamlet. Claudius heeft Hamlets vader vermoord en is daardoor koning geworden. Hij wil bidden om vergiffenis, maar het lukt hem niet. Kun je genade krijgen met behoud van de buit? In deze decadente wereld wel. Hier schuift de misdaad met vergulde hand het recht opzij en overheerst de markt de wet. Dat was in 1598 zo en dat is natuurlijk nog steeds zo. De overheid heeft taken afgestoten en vertrouwen gesteld in de marktwerking. Terwijl marktwerking maar één doel heeft en dat is winstmaximalisatie. Dat zie je bij de gaswinning in Groningen en talloze andere voorbeelden waar dit principe geldt.” Volgens de gepassioneerde Shakespeare-kenner blijft Richard III ook zo mooi overeind in de huidige tijd. “Ik steel, ik steel en roep als eerste: ‘Houdt de dief!’ Het onheil dat ik heimelijk aanricht, daarvan geef ik anderen de schuld. Dat gaat natuurlijk over Trump en Poetin. Zo zie je dat die hele machtspolitiek in al die honderden jaren niet veranderd is. En dat maakt het eindeloos interessant.”

In toneelstukken van Shakespeare staan ouder wordende personages er niet altijd mooi op. King Lear verliest zelfs volledig zijn verstand. Wat is er zo gruwelijk onuitstaanbaar aan een bejaarde die zijn lot niet aanvaardt en blijft handelen alsof hij de baas is? Daar herkent de acteur zich gelukkig niet in. Hoewel hij zich een recent voorval herinnert dat op het tegendeel zou kunnen wijzen. Voor opnames van de film Alpha was hij met zijn zoon Reinout en de hele crew dagenlang op de besneeuwde bergen in Slovenië en Zwitserland. “Het was een cadeau om dit samen met hem te doen. We hadden nog nooit samen gespeeld en ik was onder de indruk van hem als acteur en denker. Elke avond namen we de scènes door van de dag erna. We werkten met een jonge crew en we stonden behoorlijk onder druk door de omstandigheden van de natuur. Ik kon het niet laten om me met het proces te bemoeien. ‘Laten we eerst die scène draaien in verband met het licht.’ ‘Je moet je geluidshengel daar houden.’ Toen nam Reinout mij apart en zei heel liefdevol: ‘Speel je rol nou maar, dat is genoeg’. Dat was pijnlijk voor mij, maar hij had gelijk. De sfeer werd er door mijn aanwijzingen niet beter op. Bijzonder om te merken dat de rollen waren omgedraaid; ik werd opgevoed door mijn zoon. En dat vond ik eigenlijk ook wel heerlijk. Zo hoort het toch ook? Waar ik vroeger voor hem zorgde, zorgt hij nu voor mij.”

Gijs Scholten van Aschat merkt dat hij ‘zijn lot’ als 65-plusser omarmd heeft. “Ik ben niet meer bezig met bewijzen dat ik relevant ben. Natuurlijk vind ik het leuk als mensen iets mooi vinden waar ik in speel. Maar het is niet meer waarom ik het doe. Het intrinsieke geluk zit altijd in het maken, het doen.” Dat bevrijdende gevoel van niet meer afhankelijk zijn van de mening van anderen is volgens de toneelspeler echt te danken aan het ouder worden. “De eerste vijftien of twintig jaar speelde ik voor iemand in de zaal die mij beoordeelde; meestal de regisseur. Ik werd gedreven door de dwangmatige gedachte dat ik beter moest zijn dan de rest. In het begin denk je: ongelooflijk dat ik hier mag staan. Dat gaat over in: wanneer komen ze erachter dat ik het eigenlijk niet kan? Vervolgens krijg je veel prijzen en ben je bezig met bewijzen dat die terecht waren. En uiteindelijk komt de wake-up call dat het daar allemaal niet om gaat.”

De acteur was in die jaren altijd ziek voor een voorstelling, tot overgeven aan toe. “Klassieke faalangst. Ik had veel succes en koppelde die angst daaraan. Ik dacht dat je blijkbaar angst moest hebben om succes te hebben. En als ik die angst niet meer had, zou het succes ook wegblijven. Tot een moment dat ik dacht: dit is niet gezond meer. Door schade en schande, en met behulp van gedragstherapie, heb ik het van me afgeschud. Ik probeer nu in het moment te zijn en minder bezig te zijn met het resultaat van wat ik doe. En daarbij kreeg ik het besef dat voldoen aan een norm die je zelf of iemand anders opstelt totaal niet creatief is.”

In zijn vak en bij het lesgeven komt Scholten van Aschat af en toe mensen tegen die dit ook hebben. “Ik zeg altijd: het werk wat je moet doen zit vóór de voorstelling. Je voorbereiding is zaaien en ploegen, dat is hard werken. Eenmaal op het toneel kun je de zon laten opkomen en ontdekken wat er bloeit van wat je gezaaid hebt.”

In zekere zin gaat dat ook op voor deze fase in zijn carrière. Het is in elk geval regelmatig onderwerp van gesprek in zijn vriendengroep. “We zeggen nu tegen elkaar: Take some time to smell the roses. Voor je het weet is het voorbij. Zorg dat je genoeg tijd hebt om van dingen te genieten. Niet meer dat vreselijke ‘willen’, maar meer ‘mogen’. Daar moet ik mezelf ook aan houden. En daarom ben ik per 1 augustus vijftig procent gaan werken. Ik dacht: ik heb dit 42 jaar gedaan. Ik vind spelen nog steeds leuk en ik kan het ook nog, maar het hoeft niet meer de hele tijd. En dat bevalt goed.”

Beeld: Michel ter Wolbeek