Elke drie minuten overkomt het een oudere

De afgelopen jaren is het taboe op grensoverschrijdend gedrag doorbroken. Voorbeelden als de MeToo-beweging en de openbaarmakingen rondom het Nederlandse muziekprogramma The Voice spreken boekdelen. Soms gaat het overduidelijk om wangedrag in combinatie met scheve machtsverhoudingen. Maar zo duidelijk is het niet altijd. Wat nu als het u overkomt? We praten erover met gepensioneerd klinisch psycholoog en psychotherapeut Frans de Laat.

Op latere leeftijd ontstaan situaties waarbij hulp van anderen zeer welkom is. Denk aan het digitaal regelen van bankzaken of bood­schappen. Niet iedere oudere is vertrouwd met de computer. Ondersteuning van mensen uit de directe omgeving is dan prettig, maar handelen zij altijd met een juiste intentie? Wanneer is er sprake van grensoverschrijdend gedrag? Een algemene definitie is er niet. Of gedrag, verbaal of lichamelijk, toelaatbaar is, blijft immers subjectief. Soms lijkt het duidelijk dat er over ‘alle grenzen’ is heengegaan. Maar waar liggen die grenzen dan precies? Het is een hardnekkig misverstand dat het altijd vreemden zijn die misbruik maken van kwetsbare situaties. Hetzelfde geldt voor de opvatting dat alleen mannen over de schreef gaan. Het advies- en meldpunt Veilig Thuis heeft berekend dat er in Neder­land elke drie minuten grensoverschrijdend gedrag bij een senior plaatsvindt. Daar zijn zowel mannen als vrouwen bij betrokken. Jaarlijks wordt één op de vijftig senioren slachtoffer van mishandeling.

Frans de Laat (76) is hier heel duidelijk over. Tijdens zijn werkzame leven als klinisch psycholoog en psychotherapeut, had hij contact met daders en slachtoffers van ongewenst gedrag. Tegenwoordig biedt hij ouderen die ‘in de knel’ zitten een luisterend oor. Hij constateert verschillende manieren van ongewenst gedrag en onderscheidt daarin vijf categorieën: psychologisch, fysiek, verwaarlozing, financieel en seksueel. We zijn geneigd om deze laatste vorm het ergste te vinden. Maar psychologische manipulatie of het onthouden van eten of drinken is niet minder erg. En wat te denken van het onder druk laten aanpassen van een testament?

Het herkennen van ongewenst gedrag is niet altijd eenvoudig. Ja, blauwe plekken of verwondingen kunnen natuurlijk vragen oproepen. Maar opgesloten negatieve herinneringen zijn niet altijd van buitenaf zichtbaar. De huidige generatie ouderen is zelden “uitgenodigd” om over grensover­schrijdende gebeurtenissen te praten. Over traumatische ervaringen met een vergaande impact, zoals een oorlogsverleden, wordt nog vaak gezwegen. Dat geldt zeker ook voor actuele nare gebeurtenissen. Dat (ver)zwijgen kan verstrekkende gevolgen hebben. Naast (ernstig) lichamelijk letsel kunnen zich psychosomatische klachten ontwikkelen. Maar ook eenzaamheid, vereenzaming en/of depressie liggen op de loer. Door (langdurig) intimiderend gedrag kunnen angststoornissen ontstaan die zelfs tot suïcidaliteit kunnen leiden.

Frans de Laat begeleidt nog dagelijks mensen die in de knoop zitten. ‘Hulpverlening vergt een tactvolle benadering. De hulpvrager heeft immers psychische schade opgelopen en mag in het hulpverleningstraject niet nog verder “verwond” raken. Een hulpvrager op leeftijd heeft als het ware een schil rond het trauma gelegd. Er is een manier ontwikkeld om met stressvolle omstandigheden en tegenslagen om te gaan, en zo te overleven.’

Psychologische ondersteuning daarbij hoeft niet altijd een ingewikkeld therapeutisch traject te zijn. Veel mensen hebben nooit de ruimte genomen of gekregen hun probleem uit te spreken. Opmerkingen dat het ‘eigenlijk wel meeviel’ of suggesties dat er sprake zou zijn van uitlokking, werpen vaak blokkades op. De huidige generatie ouderen ging en gaat trauma’s vaak uit de weg door hard te werken en te zwijgen. Als een verhaal echter oprecht en begripvol wordt aangehoord, kan dit al heel bevrijdend werken. Zonder betutteling en zonder waardeoordeel. Er is altijd sprake van een ‘eigen waarheid’, een eigen beleving. Zodra een verhaal wordt verteld, is het echt zo. ‘Met het oprecht koppelen van gevoelens en feiten kun je al heel ver komen. Maak het vooral betrouwbaar. Geef aan dat het verhaal veilig is bij jou.’ Als het wenselijk is een hulpverlener in te schakelen, dan gebeurt dit altijd in overleg.