Een verzwegen verleden verfilmd

Het kan uw buurman zijn. Of uw vriend. Of uw vader. Zo’n 200.000 soldaten vochten vanaf augustus 1945 voor Nederland tegen een onafhankelijk Indonesië. Maar hun verhalen horen we nauwelijks. Ze dachten de Oost te gaan bevrijden van de Jappen, maar kwamen terecht in een onafhankelijkheidsoorlog. En zwegen erover.

Voor filmmaker Daan van Citters (30) en acteur Joenoes Polnaija (33) ging het om hun opa’s. Daans opa was commandant in het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). Beide opa’s van Joenoes waren voetsoldaat in datzelfde KNIL. Mannen die allemaal voor Nederland vochten, maar toch op geen enkele manier gelijk waren. Op zoek naar de geschiedenis van hun grootvaders, traden de vrienden letterlijk in hun voetsporen. Daan en Joenoes vertrokken naar Indonesië, waar ze de documentaire Kleinkinderen van de Oost maakten. Het deed de kleinzonen nadenken over goed en fout. Over slachtoffers en daders. Over trauma’s die van generatie op generatie worden doorgegeven.

Voor filmmaker Daan van Citters (30) en acteur Joenoes Polnaija (33) ging het om hun opa’s. Daans opa was commandant in het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). Beide opa’s van Joenoes waren voetsoldaat in datzelfde KNIL. Mancnen die allemaal voor Nederland vochten, maar toch op geen enkele manier gelijk waren. Op zoek naar de geschiedenis van hun grootvaders, traden de vrienden letterlijk in hun voetsporen. Daan en Joenoes vertrokken naar Indonesië, waar ze de documentaire Kleinkinderen van de Oost maakten. Het deed de kleinzonen nadenken over goed en fout. Over slachtoffers en daders. Over trauma’s die van generatie op generatie worden doorgegeven.

Augustus 1945. Na de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki capituleerde Japan. Ook Nederlands-Indië was weer vrij, maar terug onder Nederlands regime was voor de inwoners ondenkbaar. Een nieuwe vrijheid lonkte, zonder het juk van de Nederlandse kolonisator. Soekarno riep de onafhankelijke Republiek Indonesië uit, maar Nederland verzette zich met hand en tand. Op 17 augustus, twee dagen na de capitulatie van Japan, startte de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. Tijdens die oorlog, die tot en met december 1949 zou duren, zette Nederland zo’n 200.000 militairen in. Deels uit Nederland, deels van de eilanden zelf. Joenoes’ opa’s Simon Lumulisanaij en Frans Polnaija leefden een simpel, maar arm leven op de Molukken. ‘Hen werd soldij geboden en kans op een beter leven’, legt Joenoes hun keuze uit om zich bij het KNIL aan te sluiten. Zouden de grootvaders het anders hebben gedaan als ze vooraf hadden geweten waar ze in terechtkwamen? Dat ze hoopten net zo onthaald te worden als de Canadezen, maar in werkelijkheid dorpen moesten bestormen waar ook vrouwen en kinderen werden vermoord? Daan en Joenoes vermoeden van wel.

Het is niet bepaald een geschiedenis om trots op te zijn. ‘Mijn opa deed wat hem werd opgedragen en tóch voel je schaamte’, zegt Daan. ‘Net zoals zoveel anderen stapte mijn opa op die boot met de gedachte een land te gaan bevrijden. Maar hij kwam terecht in een heel andere oorlog. In een land waar hij niet welkom was. Dat niet van hem was. Waar hij zijn broeders zou gaan verliezen. Maar dat zeg ik als zijn kleinkind met de kennis van nu. Hij wist dat niet.’ De familie vermoedt dat dat de reden is waarom zijn grootvader er niet meer is. ‘Mijn opa heeft zelfmoord gepleegd en mijn oma kreeg te horen dat ze het er maar niet meer over moest hebben’, zegt Daan. ‘Dat er zoiets bestaat als posttraumatische stress­stoornis was in die tijd nog helemaal niet bekend.’ ‘Hij heeft ook nooit over zijn tijd in de Oost gesproken’, zegt Daan. ‘Mensen vroegen de teruggekomen soldaten of het fijn was onder de palmbomen. Hoe moet je dan uitleggen wat voor gruwelijks je allemaal hebt gezien? Dan zwijg je maar.’ ‘Zijn opa heeft gezwegen, mijn opa’s is altijd het zwijgen opgelegd’, legt Joenoes een van de verschillen uit. ‘Vanuit de Molukse gemeenschap is talloze keren geprobeerd om gehoord te worden. Maar niemand luisterde.’

Daan heeft harde bewijzen dat zijn opa betrokken was bij wat verhullend ‘politionele acties’ worden genoemd. Zijn naam staat in officiële documenten. ‘Commandant Van Citters heeft geen manschappen verloren’, het staat er zwart-op-wit. Het zorgt voor trots, zien we in de documentaire. En voor irritatie bij Joenoes. ‘Je praat dan toch met lof over het KNIL’, zegt hij tegen Daan. ‘Maar ik heb daar geen positieve woorden voor.’ Voor Daan vielen er puzzelstukjes op zijn plaats. Voor Joenoes gebeurde dat niet. ‘Ik hoopte dat ik tijdens het maken van deze documentaire een stukje van het persoonlijk verhaal van mijn opa’s zou vinden’, zegt Joenoes. ‘Dat ik ook hun naam in documenten zou tegenkomen. Maar ik ben erachter gekomen dat ze gewoon een nummer waren. Ze stonden in het rijtje materieel. Bezittingen: 5 jeeps, 200 geweren en 500 inlanders. Dat was zó confronterend, om dat met eigen ogen te moeten zien. Dat deed pijn. Ik wist toen dat ik nooit, maar dan ook nooit iets over hen zou kunnen vinden.’

December 1949. Nederland verloor de strijd, Indonesië werd onafhankelijk. Zo’n 12.500 Molukkers – vooral KNIL-soldaten en hun gezinnen – vertrokken naar Nederland. In Indonesië lag vergelding om de hoek. Bovendien zou hun komst tijdelijk zijn. Maar de belofte dat de Molukken binnen zes maanden onafhankelijk zouden worden, werd niet waargemaakt. De Molukkers werden in Nederland opgevangen in barakken van voormalige concentratie­kampen. ‘Als tweederangsburgers’, legt Joenoes uit. ‘Voorgelogen. Zoet gehouden. Stank voor dank.’ Tot op de dag van vandaag woedt er een strijd om nooit uitbetaalde soldij. En toch staat er maar bijzonder weinig over in de geschiedenisboeken. ‘Ik voel me bevoorrecht dat ik het verhaal van mijn voorouders kan vertellen’, zegt Joenoes. ‘Dat het nu een plek krijgt in het openbaar en dat mensen ernaar willen luisteren.’

Hun opa’s maken het niet meer mee, die zijn inmiddels allemaal overleden. Maar andere familieleden zijn trots. Al duurde dat even. ‘Er was weerstand tegen onze documentaire, ja’, snapt Joenoes. ‘Mijn opa was niet alleen mijn opa. Hij was ook vader, broer, oom, vriend. In onze cultuur werkt het zo dat je toestemming moet vragen aan de oudste van de familie. Die had overlegd met andere familieleden en kwam terug met een nee. Ze wilden liever niet dat het over opa zou gaan. Het ligt gevoelig.’ Daan paste het verhaal een beetje aan. ‘De documentaire gaat uiteindelijk over Joenoes en over mij. En bij ons horen ook de verhalen van onze familie. Van onze opa’s. Toen was het goed.’ ‘Uiteindelijk hebben ze de film allemaal gezien en overheerst trots’, zegt Joenoes. ‘Wij hebben verteld wat onze opa’s nooit konden of mochten bespreken.’

Beeld:Michel ter Wolbeek