De smeerolie van onze samenleving

Als ouderen langer vitaal zijn, is dat niet alleen goed voor henzelf, maar ook voor de samenleving. Daarom adviseert het Sociaal en Cultureel Planbureau te investeren in vitale senioren. “Kijk vooral ook naar de baten van ouderen”, raadt onderzoeker Crétien van Campen aan.

Investeer in vitale ouderen. Die aanbeveling doet het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) aan overheid, maatschappelijke organisaties en beleidsmakers. Vanzelfsprekend mag de aandacht voor de zorg en ondersteuning van hulpbehoevende ouderen niet verslappen, maar juist door te investeren in de vitale groep senioren wordt de kwaliteit van leven van ouderen verbeterd. Vitale ouderen blijven zo langer fit en ondernemend; dat is goed voor hun welbevinden én voor de samenleving.

“Het is raadzaam om bij het maken van beleid niet naar leeftijden te kijken, maar naar de levensfases van mensen”, legt onderzoeker Crétien van Campen uit. Van Campen is één van de drie wetenschappers die werkte aan het SCP-rapport Investeren in vitale ouderen. “We zien grote verschillen bij gepensioneerden. Met driekwart van hen gaat het goed; zij kunnen volop meedoen in de samenleving. Met een kwart van de gepensioneerden gaat het minder goed. Zij worden beperkt door problemen op het gebied van bijvoorbeeld gezondheid, weinig of geen sociale contacten of een gebrek aan activiteiten. Juist door ook te investeren in het vermogen van de vitale groep ouderen wordt de actieve derde levensfase waarin zij zich bevinden verlengd en komen ze minder snel in de hulpbehoevende vierde levensfase.”

“Voor dit rapport hebben we vijfduizend mensen bijna dertig jaar gevolgd”, vertelt Van Campen. “Daar zie je dan patronen in en je kunt vaststellen wat er verandert in het leven van mensen. Aan het onderzoek lag de vraag ‘Hoe kunnen mensen op een prettige manier ouder worden?’ ten grondslag. Dat is een vraag die we onszelf stelden; we zagen dat het een belangrijk thema in onze samenleving is. Met steeds meer oudere Nederlanders gaat het vaak over de gezondheidszorg en de kosten van de zorg die mensen nodig hebben. Dat was voor ons aanleiding om breder te kijken; niet alleen naar de vergrijzing als een kostenprobleem, maar ook naar wat ouderen allemaal doen in de Nederlandse samenleving. Laten we ook eens kijken naar de baten van ouderen. Wat dragen zij bij? Dat is enorm veel, en dat komt vaak niet uitgebreid in beeld.”

Uit het onderzoek van het SCP komt naar voren dat nog meer zorg overlaten aan mantelzorgers die in de derde, vitalelevensfase zitten negatief uitwerkt op het welbevinden in latere levensjaren.Crétien van Campen geeft een voorbeeld: “Iemand gaat met pensioen, komt dus in de derde levensfase, en moet onmiddellijk voor zijn of haar partner gaan zorgen. Voor die partner is niet voldoende zorg beschikbaar, en dat kost de net gepensio­neerde heel veel tijd. Een groot deel van het leven gaat op aan de zorg voor die persoon. Op langere termijn wordt het leven dan verengd. Die mensen hebben geen tijd meer om hun vrienden te zien of om te gaan sporten. Het is slecht voor hun welbevinden als mensen zich, noodgedwongen, alleen maar beperken tot mantelzorgen. Mantelzorgen is goed, mensen doen het met liefde en het zorgt ook voor positieve gevoelens, maar er zit een grens aan. Doe het met mate. Verwacht dus als overheid ook niet te veel van mantelzorgers. Dat is een stevige aanbeveling van het SCP: ja, we hebben een zorgtekort, maar als we dat gaan oplossen door gepensioneerden als mantelzorgers of zorgvrijwilligers in te zetten, dan heeft dat schadelijke gevolgen voor de kwaliteit van leven. Dat gaat ten koste van hun vitaliteit en welzijn. Op de lange termijn kunnen mensen hun mantelzorgwerk niet meer doen als ze zelf ziek worden. We hebben als samenleving niets voor mensen in de derde levensfase georganiseerd. Voor werkenden hebben we zaken geregeld, bijvoorbeeld als zij tegen een burn-out dreigen aan te lopen. Maar voor gepensio­neerden is er niets, zelfs geen verzekering. Je bent als mantelzorger keihard aan het werk, maar zonder enige ondersteuning of begeleiding.”

Ook in de vierde levensfase, als ouderen hulpbehoevend zijn geworden, doet u nog steeds mee aan de samenleving, benadrukt Van Campen. “De beeldvorming over ouder worden en die vierde levensfase is verkeerd. ‘Die ouderen kosten ons geld, en ze doen niks meer aan cultuur of aan bewegen’ is de heersende gedachte. Veel verpleeghuizen zijn op die aanname gebaseerd: het zijn terminale instellingen. U wordt er verzorgd, u heeft er een bed, u krijgt er eten, maar daarmee houdt het op. Gelukkig zien we ook dat veel verpleeghuizen wel culturele activiteiten organiseren en met mensen op pad gaan. Gewoon het leven laten leven dat ze altijd geleefd hebben. Zo kun je mensen ook in de vierde levensfase langer vitaal houden.”

De ouderen zelf, de overheid en maatschappelijke organisaties zijn nu aan zet, vindt Crétien van Campen. “De overheid zegt dat mensen vanwege het zorgtekort meer verantwoordelijkheid moeten nemen. Maar je kunt niet alle verantwoordelijkheid bij de mantelzorgers leggen. Dan pleeg je roofbouw op mensen. Er moet dus door de overheid meer geregeld worden. Maar de overheid alles laten regelen, zoals veel burgers bepleiten, is het andere uiterste. Dan komt de belangrijke rol van maatschappelijke organisaties in zicht: hoe gaan de overheid en de burgers dat nu samen regelen? Dat kunnen heel informele organisaties zijn – denk aan een koor, een beweegclubje of een volkstuinvereniging – maar ook formele, bijvoorbeeld een buurt­vereniging of KBO. In zo’n formele of informele organisatie kunnen mensen samen dingen oplossen. Die organisaties zijn de smeerolie van onze samenleving. Als mensen zich onderdeel voelen van sociale verbanden, dan zijn ze betrokken bij de maatschappij, blijven ze weerbaar en veerkrachtig, en leren ze van elkaar nieuwe vaardigheden. In die sociale verbanden moet je dus investeren.”

Onderzoeker Van Campen noemt het SCP-rapport vooral ‘realistisch’. “Het laat zien dat het beeld dat wij nu hebben van veroudering sterk gedreven wordt door de personeels- en zorgtekorten. Dat is een beperkt beeld. Er zit veel potentieel in de verouderende bevolking en samenleving. Dat potentieel moeten we aanspreken en tot werking laten komen. Overheid en burgers moeten niet naar elkaar blijven wijzen. Ze moeten aan de slag. Vooral op het maatschappelijk middenveld moet het dan gebeuren, van koor tot aan KBO. Het is heel goed als ouderen actief zijn en allerlei zaken ontplooien; daarvoor hoort er een sociale en culturele infra­structuur te zijn. Net zoals er goede wandelpaden moeten zijn en veilige wegen, moet er ook ruimte zijn om je te kunnen ontplooien. De informele en formele verenigingen zijn onderdeel van die infra­structuur. Investeer daarin. Investeer in vitale ouderen, want dat verlicht de druk op de samenleving.”

Beeld: Shutterstock