Angststoornissen bij ouderen

Angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische aandoeningen in alle leeftijdsgroepen, dus ook bij ouderen. Ze ontstaan meestal voor het 21e levensjaar. Angststoornissen ontstaan niet vaak voor de eerste keer op oudere leeftijd, toch komen ze bij ouderen veel voor. Wat kunnen we eraan doen en hoe kan men er het beste mee omgaan? Dit artikel geeft een overzicht van de meest recent beschikbare kennis en gaat dieper in op de rol van ageisme en de veranderingen in de behandelingsrichtlijnen.

Stel u voor dat u op een mooie dag een wandeling maakt in het bos. Plotseling staat u oog in oog met een wolf (inmiddels niet meer zo zeldzaam in Nederland). U schrikt, staat als verlamd, het zweet breekt u uit en uw hart bonkt in uw keel. Deze snelle opeenvolging van diverse lichamelijke reacties geeft aan dat u bang bent. Deze angst is een normale emotie die ons helpt gevaar of risicovolle situaties tijdig te herkennen en daar snel op te reageren.

Het vermogen van onze hersenen om zo te reageren is vanaf de geboorte aanwezig, en is gekoppeld aan het vermogen om hiervan te leren, en in toekomstige, vergelijkbare omstandigheden voorbereid te zijn. Dit angst-regulatie mechanisme in onze hersenen kan ook doorschieten. Als we in het bovengenoemde voorbeeld na deze gebeurtenis gaan piekeren, niet meer in een bos durven te wandelen, elke hond voor een wolf aanzien en zelfs het wandelen volledig gaan vermijden omdat we bang zijn dat we mogelijk een wolf zouden kunnen tegenkomen, dan is ons angst-regulatie systeem ontregeld. Het beïnvloedt dan ons dagelijks leven op een negatieve manier. We zijn zo bang geworden, dat we de deur niet meer uit durven en een angstige verwachting hebben overal een wolf tegen te kunnen komen. Dan spreken we van een ziekelijke angst, dus van een angststoornis.

Hierbij staat centraal dat de klachten en symptomen van een angststoornis op een zodanig hinderlijke manier het dagelijks leven en functioneren beïnvloeden dat dit leidt tot stress, ongemak en beperkingen door het vermijden van situaties en activiteiten. Onduidelijk is waarom ons angst-regulatie systeem in het brein ons zodanig kan ontregelen dat er angststoornissen ontstaan. Er zijn aanwijzingen dat genetische factoren en aangeboren gevoeligheid voor angst hierbij een rol spelen. Ook lijkt het waarschijnlijk dat opgroeien als kind in stressvolle en/of beangstigende omstandigheden ook meespeelt. Hierbij kan het een het ander versterken.    

Angststoornissen zijn in alle leeftijdscategorieën de meest voorkomende psychische aandoeningen en komen tweemaal zo vaak voor bij vrouwen als bij mannen. Ongeveer 20 procent van de mensen in Nederland krijgt gedurende het leven één of meerdere malen last van een angststoornis. Hoewel angststoornissen op oudere leeftijd minder vaak voorkomen, blijkt de prevalentie gedurende een jaar nog steeds bijna 10 procent. In driekwart van de gevallen ontstaan angststoornissen voor het 21e levensjaar. Slechts 1 procent van de angststoornissen ontstaat na de leeftijd van 65 jaar. Dat betekent dat de meeste ouderen met een angststoornis daar al vele jaren last van hebben. Een chronisch fluctuerend en recidiverend beloop komt veel voor gedurende de hele levensloop.

In 2013 werd het internationaal gebruikte classificatiesysteem voor psychische stoornissen, de DSM-IV, vervangen door de DSM-5. Dit had gevolgen voor de sectie angststoornissen. De obsessieve compulsieve stoornissen en de posttraumatische stressstoornis werden nu in aparte secties onder gebracht, in plaats van onder angststoornissen geschaard. Deze stoornissen gaan in hoge mate gepaard met specifieke angsten en er is ook vaak sprake van comorbide angststoornissen.

In 2023 is er een update geweest van de mate van voorkomen van psychische stoornissen in de Nederlandse bevolking, het Nemesis-3 cohort. Voor het oudere deel van de bevolking hebben de onderzoekers zich beperkt tot de groep 65- tot 75-jarigen. Om dit in perspectief te plaatsen: in 2018 waren 1,4 miljoen inwoners van Nederland 75 jaar en ouder, dat is 8 procent; verwacht wordt dat dit in 2030 twee miljoen zal zijn, ofwel 12 procent. Dat betekent dat van ongeveer de helft van het aantal 65-jarigen en ouder geen recente gegevens over het voorkomen van angststoornissen beschikbaar zijn. Het Nemesis-3 cohort vermeldt de volgende prevalenties gedurende 12 maanden. Voor de specifieke fobie (bijvoorbeeld angst voor spinnen of hoogtevrees) is dit 5,3 procent. Deze angststoornis beïnvloedt het functioneren minimaal en leidt in de regel niet tot een verwijzing voor behandeling. De sociale angststoornis (angst voor kritiek en vermijding van sociale activiteiten) komt gedurende twaalf maanden gemeten bij 2,1 procent van de 65-75-jarigen voor. De gegeneraliseerde angststoornis (overmatige bezorgdheid en stress over alledaagse zaken zoals gezondheid, financiën, dierbaren), ook wel piekerstoornis genoemd, heeft een prevalentie van 1,7 procent. Agorafobie (vermijding van onder andere menigtes, winkels en openbaar vervoer, uit angst niet weg te kunnen) en paniekstoornissen (angstaanvallen gekenmerkt door hyperventilatie, hartkloppingen, benauwdheid, misselijkheid, angst voor flauwvallen, een hartaanval, hersenbloeding of controleverlies) komen gedurende een jaar bij respectievelijk 0,7 procent en 1,0 procent van de 65-75-jarigen voor. Vaak komen een paniekstoornis en agorafobie gezamenlijk voor.

Het Nemesis-3 cohort heeft geen gegevens verzameld over prevalentie van obsessieve compulsieve stoornissen en posttraumatische stressstoornissen (PTSS). De meest recente gegevens zijn van de Longitudinal Aging Study Amsterdam. Hieruit komt naar voren dat cijfers over het voorkomen van PTSS bij ouderen niet verschilt van jongere leeftijdsgroepen. De prevalentie van PTSS gedurende een maand komt voor bij 1,5 procent van de 65-jarigen en ouder. Een PTSS ontstaat, soms jaren later, na een ingrijpende, traumatische ervaring zoals een auto-ongeval, natuurramp, mishandeling, seksueel geweld of oorlogservaringen. De prominentste symptomen zijn angstige herbelevingen, overdreven schrikreacties en vermijding van gedachten, situaties of activiteiten die angstige herinneringen kunnen uitlokken.

Obsessieve compulsieve stoornissen (OCS) blijken evenmin zeldzaam in de oudere bevolking. Scandinavische en Canadese bevolkingsonderzoeken vonden een jaarprevalentie van 1,5 tot 2,9 procent. Dit verschilt niet met het voorkomen bij jongere leeftijdsgroepen. Kenmerkend voor de OCS zijn opdringende, angstopwekkende gedachtes, zoals angst voor besmetting of een calamiteit, waarbij getracht wordt de angst te neutraliseren met controlerende rituelen. Voorbeelden van dergelijke rituelen zijn herhaaldelijk poetsen, ramen en deuren controleren en dergelijke. Wanneer dit het dagelijks leven sterk beïnvloedt omdat meerdere uren per dag besteed worden aan deze obsessies en rituelen, spreken we van een OCS.

Allereerst is er sprake van onderbehandeling van ouderen met angststoornissen. Verschillende studies gaven aan dat het risico om geen gerichte behandeling te krijgen bij ouderen driemaal hoger ligt in vergelijking met jongere volwassenen.

Op de tweede plaats lijkt er sprake te zijn van onderdiagnostiek bij ouderen met angststoornissen. De presentatie van angst kan overschaduwd worden door op latere leeftijd frequent voorkomende somatische aandoeningen, zoals hart- en vaatziekten en chronische longaandoeningen. Deze aandoeningen hebben symptomen die ook bij angststoornissen kunnen voorkomen, zoals hartkloppingen, druk op de borst, benauwdheid en duizeligheid. Met het ouder worden kunnen bepaalde, met de angststoornis samenhangende, symptomen veranderen. De bij paniekaanvallen voorkomende lichamelijke verschijnselen nemen af op oudere leeftijd. Dit is een normaal, fysiologisch proces. Ook herkennen ouderen met angststoornissen de symptomen minder goed dan jongere volwassen. Meer dan 65 procent van de ouderen herkent niet dat druk op de borst, benauwdheid, piekeren, prikkelbaarheid ook kenmerken kunnen zijn van een angststoornis. Als hulpverleners zich hier niet van bewust zijn, kan de aanwezigheid van een angststoornis over het hoofd worden gezien.  

Een derde factor die recent meer erkend wordt, lijkt samen te hangen met stereotiepe opvattingen over ouder worden bij zowel hulpverleners als ouderen zelf. Dit kan er toe leiden dat ouderen geen gerichte behandeling krijgen aangeboden. Voorbeelden van dit soort opvattingen zijn ‘op oudere leeftijd kun je niet meer profiteren van een gerichte psychologische behandeling’ of  ‘dit hoort gewoon bij het ouder worden’. De term ageism of leeftijdsdiscriminatie verwijst naar dit fenomeen en is wijdverbreid in de gezondheidszorg. Diverse studies laten zien dat de negatieve gezondheidseffecten van ageism groot zijn. Bij ouderen met depressieve stoornissen zijn er aanwijzingen dat hulpverleners minder effectieve behandelingen toepassen omdat men aanneemt dat ouderen anders behandeld moeten worden of minder geschikt zijn voor de gebruikelijke behandeling. Bij ouderen met angststoornissen is er in dit verband nog geen onderzoek gedaan, maar het is aannemelijk dat dit hetzelfde is bij de behandeling van ouderen met angststoornissen. Een recent gepubliceerde casusbeschrijving illustreert wat de gevolgen kunnen zijn als de behandeling niet goed aansluit bij de problematiek en de hulpvraag van de patiënt. 

Wilt u meer weten over angststoornissen bij ouderen? Lees dan het complete artikel op de website van Gerōn, een tijdschrift over ouder worden en de samenleving. Klik hier voor het volledige artikel, inclusief verwijzingen, een literatuurlijst, een casus, behandelmogelijkheden en nieuwe inzichten.

Dit artikel werd geschreven door Gert-Jan Hendriks voor Gerōn. Meer interessante artikelen vindt u op gerontijdschrift.nl.