‘Het is natuurlijk ook mijn koffer’

Ouder worden betekent niet alleen verlies, maar ook ruimte. Voor verwondering, verbinding en verhalen. Dat ontdekte Abdelkader Benali – schrijver, spreker en verbinder – met de jaren. “Je weet steeds meer, en toch ook niets.”

Vanuit de woonkeuken in zijn appartement in Amsterdam-West trekt de blik automatisch naar het prachtige uitzicht over een lappendeken van groen die zich helemaal uitstrekt richting de kust. Enthousiast wijst Benali in de verte waar Bloemendaal aan Zee te vinden is en het circuit van Zandvoort. “En bij een heldere dag als vandaag zie je zelfs de rookpluimen van Tata Steel.” Vliegtuigen vliegen af en aan, maar binnen is het stil. “Het is prachtig”, zegt hij, “maar gek genoeg went het ook. Je staat er niet elke dag bij stil. Met de blik van een nieuwe gast komt de bewondering weer naar boven.” Tussen het groen en de industrie ligt het leven zoals hij dat kent: met oog voor schoonheid, maar ook met de scherpe randen van de tijd.

Kunst, verhalen en nabijheid zijn volgens de schrijver hard nodig om de tijd aan te kunnen. Dat is altijd zo geweest. “Met het ouder worden ga je verhalen anders beleven. Als je jong bent wil je vooral je eigen verhaal vertellen. Dat moet ook, je bent nog bezig om je plek op te eisen. Je wilt je ambities waarmaken en je moet ervan zien te leven. Dat kost veel tijd en energie. Jouw eigen verhaal is op dat moment allesomvattend. Later ontstaat er ruimte om te zien dat jouw verhaal niet alleen maar jouw verdienste is. Je gaat begrijpen dat je onderdeel bent van je wereld en dat alles elkaar beïnvloedt. Je wordt ontvankelijk voor andermans verhalen. En dat maakt je leven zo veel rijker.”

Een herkenbaar voorbeeld geeft hij over het beeld dat hij lang had van zijn vader. “Hij kwam vanuit Marokko naar Nederland en kreeg werk in een slagerij. Hij is nu 75 en werkt stug door, nog steeds in diezelfde slagerij. Die stugheid vond ik vroeger heel moeilijk. Ik heb ook in die slagerij gewerkt; alles moest op zijn manier. Er was geen enkele ruimte voor andere inbreng. Dat botste natuurlijk enorm. Nu vind ik het mooi. Ik ben zíjn verhaal gaan zien. Op een dag keek ik naar hem terwijl hij een tomaat uit het vuistje at, zoals hij dat altijd doet, en ik besefte: veel mensen van zijn leeftijd zijn er niet meer of kunnen niet veel meer. Hij heeft nog zo veel vitaliteit en trekt zich niets van anderen aan. Het is toch mooi: zo’n oude baas die er nog steeds elke dag voor gaat? En dat stugge, heb ik ontdekt, is genetisch. Ik heb het ook. Bij mij heeft het zich vertaald naar overal stug de verbinding zoeken. Dat heb ik niet zelf verzonnen, dat zit diep in mij. Ik ben geprogrammeerd om te zoeken naar mogelijkheden en connecties. Zijn drive heb ik geadopteerd en hoop ik ook nog te hebben als ik zo oud ben.”

Dat verbindingen maken zijn tweede natuur is kwam bij Benali al jong aan het licht. Het vertellen van verhalen speelt hierbij een grote rol. De schrijver kwam op zijn vierde naar Nederland. Hij vertrok samen met zijn moeder en zusje uit een kustplaatsje in Marokko om zich bij zijn vader te voegen in Rotterdam. “Ik weet het nog goed. Ik stuiterde van de energie. Het was een avontuur, én ik zou mijn vader weer zien!” Er kwamen nog zes kinderen bij en er werd hard gewerkt om een fijn nest te bouwen. “Mijn moeder kookte dan een heel eenvoudig potje met aardappelen en groente, maar dat bracht ze op smaak met Marokkaanse kruiden. Daarmee creëerde ze een thuisgevoel.” Waar zijn ouders vooral bezig waren met de basale dingen om zich als gezin staande te houden in die nieuwe wereld, ontdekte de jonge Benali de wereld van boeken en verhalen. “Thuis hadden we geen boeken, dus ik ging veel naar de bibliotheek. En al snel dacht ik: dit wil ik ook. Dan schreef ik het verhaal op dat ik net uit had, zoals ik het me herinnerde. Ik schreef vele schriftjes vol. Helemaal in mijn eigen wereld. En maar op de achterkant van die pen kauwen.” Wat hij het liefste wilde was gehoord worden.

“Ik zocht mijn publiek. In die tijd deed ik ook aan cabaret, ik wilde van alles uitproberen.” Hij deed mee aan schrijfwedstrijden en aan de Kunstbende. Niet alleen won hij daar prijzen mee, hij ontdekte dat er veel meer jongeren waren die gehoord en begrepen wilden worden. Dat zou voortaan als een rode draad door zijn leven lopen. Die verbinding zoeken met geestverwanten, nieuwe contacten opdoen. Het werd de voeding voor zijn altijd draaiende motor. Gaandeweg merkte hij ook hoeveel van zijn persoonlijke thema’s eigenlijk universeel blijken te zijn. “Je weet steeds meer, en je weet ook niks. En als je het even niet weet, wil je instinctief naar je moeder rennen. Dan raak je gefrustreerd en gestrest omdat je allerlei obstakels voelt om bij je moeder te komen. Bovendien is ze niet alleen moeder maar ook mens. Soms wil je je moeder en krijg je het mens. Of andersom. Ik dacht vroeger dat ik de enige was met zo’n gecompliceerde relatie met mijn moeder. Maar altijd als een gesprek interessant wordt gaat het over de ingewikkelde band met minimaal één van de ouders. Dat is zó universeel.”

Abdelkader Benali heeft inmiddels bijna zestig titels op zijn naam. Romans, essays, kinderboeken en toneelstukken. Hij is regelmatig in het theater te vinden en gaat langs bij scholen. Ook wordt hij veel gevraagd als gastspreker en als begeleider bij de meest uiteenlopende projecten. Migratie is een terugkerend thema in zijn werk, ook al probeerde de duizendpoot er ooit los van te komen. “Rond mijn twintigste dacht ik: nu ben ik er wel klaar mee. Maar zo werkt dat helemaal niet. De maatschappij vertelt je wel wanneer het klaar is. Ik moest me eraan overgeven. En zodra ik dat deed merkte ik hoe urgent het onderwerp nog steeds is. Migratie is van alle tijden en het is overal. Er komt ook steeds meer ruimte voor de verhalen; over migranten uit Azië, uit Suriname, Oekraïne, ga zo maar door. Iedereen heeft wel een familielid in of uit een ander land.” Zo maakte hij eerder dit jaar samen met Karin Amatmoekrim een kofferboek voor het Rotterdamse migratiemuseum Fenix. Dit boek is een verzameling verhalen van Nederlanders die naar de nieuwe wereld gingen. Hun koffers staan in het museum en dragen elk een verhaal met zich mee. “Deze verhalen blijken immens populair. Zo veel mensen hebben een vergelijkbaar verhaal in hun hart dat nu wordt wakker geschud. Dat had ik van tevoren nooit gedacht. Ik doe zo’n project omdat ik het zelf interessant vind. Het is natuurlijk ook mijn koffer.”

Tijdens dit project ontdekte Benali een stukje recente geschiedenis van Nederland dat hij nog niet kende. “In de jaren vijftig heeft de Nederlandse overheid campagne gevoerd om mensen te laten migreren naar de nieuwewereld. De troonrede ging erover, Drees moedigde het aan. Er werden zelfs kinderboeken over gemaakt met een zeer optimistische omslag. Het was natuurlijk een tijd van wederopbouw en schaarste. ‘Daar’ zou het beter zijn. ‘Daar’ was bijvoorbeeld in Australië. Met een gratis vliegticket (en een hoge lening) vertrokken ze. Eenmaal aan de andere kant van de wereld werd het een grote deceptie. “Die Nederlanders kwamen daar aan en werden in barakken gestopt, tussen de slangen en schorpioenen. Ze werden gezien als goedkope werkkrachten. Velen kwamen vrij snel terug, die trokken het gewoon niet. En toen zaten ze met een grote schuld.” Hier ziet Benali parallellen met de reis van zijn vader. “De eerste generatie Marokkanen had ook optimisme en hoop. En hoewel het hier niet slecht was, was het wel heel pittig. Al snel veranderde die hoop in deceptie: wat heb ik opgegeven?”

Het gesprek cirkelt terug naar de scherpe randen van deze tijd. Een tijd waarin door politiek en vanuit de maatschappij steeds harder wordt uitgehaald naar mensen met een andere komaf. “Juist nu is het belangrijk om te investeren in persoonlijk contact. Ga samen naar een concert, maak samen muziek, wandel samen door de wijk of de natuur. Als je in gesprek blijft, overwin je de politiek. Als je de energie hebt om bij elkaar te zijn, dan overstijgt dat alles. En het mooie van slechte tijden: het gaat ook weer voorbij. Net zoals goede tijden trouwens. Als je ouder wordt dan heb je dat vaker meegemaakt en dat zorgt voor een bepaalde rust. Dat wil niet zeggen dat je de tijd maar moet uitzitten. Want als alles straks voorbij is, wat hebben we dan overgehouden? Het is juist belangrijk om te investeren in wat jij kan doen.

Het contact aangaan. Kan ik nog voor iemand zorgen? Dat is de kurk waar de mensheid op drijft. Zorg dat je niet onverschillig raakt, maar in gesprek blijft. Blijf je voeden met verhalen en investeer in elkaar, want je hebt elkaar weer nodig.” In Marokko hebben ze deze levenshouding volgens Benali tot kunst verheven. “Daar leer je om contacten open te houden. Mensen zeggen soms dat die contacten oppervlakkig zijn, dat je niet tot de kern komt. Maar iedereen is met elkaar verbonden via onzichtbare draadjes en je denkt wel twee keer na voordat je zo’n draadje doorknipt. Je kan natuurlijk gefrustreerd over iemand raken. Geef je het contact dan op? Dan ontneem je jezelf een mooie ontwikkeling en kom je alleen te staan. En wie bel je dan?”

Foto: Sylvana Lansu